Harp silah ve araçlarındaki gelişmelere, maruz kalınan tehdide paralel olarak, 1821 yılından itibaren Erzurum'u savunmak üzere tabyalar inşa edilmeye başlanmıştır.
1821 yılında, bugün şehrin içerisinde kalmış olan Hasan Basri Toprak Tabyası, Erzurum'u çevreleyen üç kuşak halinde tahkimli savunma mevzilerini oluşturan 20 tabyanın ilki olarak yapılmıştır.
Erzurum Valisi Zarif Mustafa Paşa döneminde Topdağı üzerinde Mecidiye Tabya ile Sütnisan Tabya, şehrin güneyinde Büyük Kiremitlik Tabya ve bunlar arasında bazı tahkimli mevziler inşa edilmiştir.
Kırım Harbi sonrasında, Sultan Abdülaziz’in direktifi ile Fosfor Mustafa Paşa başkanlığında teşkil edilen bir komisyon tarafından, Aziziye Tabya ve Küçük Kiremitlik Tabya ile bazı iskan ve depolama tesislerinin yapılması planlanmıştır. 1867 yılında başlayan inşaat beş yılda tamamlanmıştır. Bu inşaat sırasında, Gümüşlü Kümbet (Susuz harmanlar) düzlüğünde yapılmasına ihtiyaç duyulan Tabya 3000 Erzurumlu gönüllünün ücretsiz çalışmasıyla iki yılda bitirilmiş ve Ahali Tabya olarak isimlendirilmiştir.
1877-78 Osmanlı-Rus Harbinde, yapılan hazırlıkların semeresi alınmış ve Rus kuvvetlerinin ilerleme gücü Aziziye Tabya’da kırılmıştır.
1880’li yıllarda, Şahap Paşa başkanlığında bir heyet tarafından Erzurum'a doğudan ulaşan yaklaşma istikametlerini kapatacak şekilde yeniden ele alınan tabyalar sistemi, altı grup halinde planlanan 15 yeni tabyanın inşasıyla 1896 yılında tamamlanmıştır.
19.Yüzyılın sonlarında yapılan bu tabyalar; Dumlu kuzeyinde Gürcü Boğazı ile Kireçli Geçidi çıkışlarını kontrol eden Tafta ve Kara Göbek Tabyaları, Köse Mehmet Geçidi ve Toy Geçidi ile Hamamdere Boğazını kontrol eden Çobandede ve Dolangez Tabyaları, Hamamdere Boğazı ve Toparlak Geçidi ile Pasinler Ovasını kontrol eden Uzunahmet Tabya ile güneyindeki Küçük ve Büyük Höyük Tabyaları, Toparlak Geçidini kontrol eden Ağzıaçık ve güneyindeki Toparlak Tabya ile geçidin çıkışındaki Gez Tabya, Deveboynu Geçidini kontrol eden Sivişli Tabya, Palandöken geçidini kontrol eden Büyük ve Küçük Palandöken Tabyaları.
Erzurum çevresinde üç kuşak tahkimli savunma mevzi oluşturan ve hakim arazi kesimleri üzerinde inşa edilmiş olan Tabyalar; 19.yüzyıldaki imkanlarla tamamen Türk subay ve mühendisleri tarafından planlanmış ve gerçekleştirilmiştir.
Tabyalar, etrafındaki araziye karşı ateş imkanı sağlaması yanında, cephanelik, dehliz halinde koğuşlar, erzak depoları gibi bütün askeri ihtiyaçları karşılayabilmektedir. Her biri bölgenin ağır kış şartlarında bile iki bölük ile iki tabur arasında kuvvetin barınmasına müsait olan tabyalar, gömme ve yari gömme olarak inşa edilmiştir.
Ağzıaçık Tabya:
Erzurum-Kars karayolunun güneyinde 2390 metre yükseklikteki tepe üzerine kurulmuştur.
Ahali Tabyası:
Erzurum’un Kars yolu çıkışında (Kars Kapı), Asri Mezarlığın yanındaki askeri birliğin içinde yer almaktadır. 3000 Erzurumlu gönüllü ve ücretsiz çalışarak tamamladığı için adı Ahali Tabya konmuştur.
Aziziye Tabyası II:
Aziziye Tabyası III:
Erzurum’un doğusunda Top Dağının güneyinde II. Aziziye Tabyasının 200 metre kuzeyinde, Mecidiye Tabyasından da 300 metre güneyde yer almaktadır.
Büyük Höyük Tabyası:
Küçük Höyük Tabyasının kuzeyinden devam eden yolun 300 metre ilerisinde bulunan yüksek bir tepe üzerinde bulunmaktadır.
Büyük Kiremitlik Tabyası:
Erzurum’un güney doğu kısmında şimdi Atatürk Üniversitesi Kampüsü ile Yenişehir semti arasında kalan Kiremitlik adı verilen doğal tepe üzerinde yer almaktadır.
Büyük Palandöken Tabyası:
Erzurum-Tekman-Muş karayolunun 20. kilometresinden sağa sapan toprak yolun sonunda, 2850 metre yükseklikte yer almaktadır.
Çobandede Tabyası:
Erzurum'u Pasinlerler ovasından ayıran ve kuzey-güney yönünde uzanan dağların en kuzey noktasında bulunan Çobandede Tepesinde bulunmaktadır.
Dolangez Tabya:
Erzurum-Kars karayolunun 15. kilometresinin yaklaşık 2 km kadar kuzeyinde, Pasinler ovasının başladığı yerdeki Büyük Tuy ve Küçük Tuy Köylerinin batısındaki tepe üzerine kurulmuştur.
Gez Tabyası:
Toparlak köyünün batısında, Gez yaylasındaki bir tepe üzerinde bulunmaktadır.
İlave Tabya:
Pasinler ovasının batıda bittiği noktada başlayan Deveboynu dağlarının şimdiki Erzurum-Kars karayolunun hemen güneyinde yükselen sarp bir tepe üzerinde yapılmıştır.
Karagöbek Tabyası:
Tabya, Gürcüboğazı da denilen Tortum ve Oltu yollarının geçtiği vadiden Erzurum'a gelebilecek bir tehlikeyi önlemek için Karagöbek Köyünün 1 kilometre güneyindeki bir tepe üzerine yapılmıştır.
Küçük Höyük Tabyası:
Eski Erzurum- Kars karayolunun Pasinler ovasına inen noktasının 500 m güneyinde, Nebihanı Köyünün 1 kilometre güney-doğusunda bulunmaktadır.
Küçük Kiremitlik Tabyası:
Büyük Kiremitlik Tabyasının bulunduğu tepenin doğu ucunda yer almaktadır.
Küçük Palandöken Tabyası:
Erzurum-Tekman karayolunun 20. kilometresinde yolun sağında bulunmaktadır.
Mecidiye Tabyası:
Erzurum’un doğusunda Top Dağının kuzey ucunda 2042 m. yükseklikte yer almaktadır.
Erzurum-Kars karayolunun 5. kilometresindeki Paşapınarı’ndan sola ayrılan yolla ulaşılan tepe üzerinde bulunmaktadır.
Tafta Tabyası:
Erzurum- Tortum yolu üzerinde bulunan Köşk köyü yakınındaki bir tepe üzerine, Tortum üzerinden Artvin’e ulaşan boğazdan gelecek tehlikeyi engellemek için, yapılmıştır.
Toparlak Tabya:
Erzurum-Kars karayolunun güneyindeki Ağzıaçık Tabyasının 1 kilometre kadar güneyindeki, Toparlak Köyünün batısında, 2405 m yükseklikte bir tepenin üzerinde yer almaktadır.
Uzunahmet Tabyası:
Geçmiş yıllarda askeri bölgede olduğu için muhafaza edilebilen tabyalar, asker çekildikten sonra adeta talan edildiler ve günümüzde çoğu bakımsız ve bir kısmı yıkılmış durumda bulunmaktadır. 7 Temmuz 1977 tarihinde TARİHİ ESER ilan edilen tabyalar ilgi beklemektedir.
