Mondros Mütarekesinin 24ncü maddesi; “Erzurum, Van, Bitlis,
Diyarbakır, Elâzığ ve Sivas illerinde bir kargaşalık olursa, bu vilayetlerin tamamını
veya herhangi bir kısmının işgal hakkını
İtilaf devletlerine vermekte idi.” Mondros Mütarekesi ve özelliklede 24ncü maddesi
Erzurum’da büyük tepki topladı ve tedirginlik yarattı.
Mütarekeden sonra, Ermeniler Paris Sulh Konferansı’nda sınır
tanımaz isteklerini sıralamaya başladılar. En büyük istekleri, Kafkasya’dan
Akdeniz’e kadar uzayan ve Anadolu’nun yarısını kapsayan topraklarımızdı. İtilaf Devletleri tarafından Erzurum’a gönderilen
Rawlinson adlı albayda onların bu isteklerini gerçekleştirmek ve bunun için her
türlü fırsatı ve bahaneyi değerlendirmeye istekliydi. Rawlinson bu amaçla Türklerin
silahlarını teslim etmelerini istemişti. Özellikle 15. Kolordu’nun
silahlarını toplamaya çalışması, bu bölgenin Ermenilere verileceğinin işaretiydi.
Vilâyât-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin
İstanbul’daki merkez toplantısına katılan
Cevad Dursunoğlu’na, Erzurum’da cemiyetin şubesini açma yetkisi
verilmişti. Erzurum’a dönen Dursunoğlu,
1919 Şubatında çalışmalarına başlayarak,
1 Mart 1919 tarihinde belediye başkanı Zakir Bey ile cemiyeti teşkil edecek
heyete son şeklini verdiler. Ermeni istilasının ne demek olduğunu çok acı bir
şekilde yaşamış olan Erzurum halkı bir daha böyle bir istilaya uğramamak için
canla başla mücadeleden başka bir yol olmadığını bilmekteydi. Üzerinde
yaşadıkları toprakları sonuna kadar savunma azminde olan Dadaşlar, 3 Mart 1919
tarihinde kuruluş için valiliğe müracaat etti. 10 Mart 1919 Tarihinde valilik
tarafından kuruluşuna izin verilen “Vilâyât-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye
Cemiyeti’nin Erzurum Şubesi” çalışmalarına başladı.
Vilâyât-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti
Erzurum Şubesini :
1-Hacı İsmail Efendizâde Tevfik
2-Hakkızâde Hacı Fehim
3-Müftî-i Vilâyet Solakzâde Sadık
3-Gümrük Mütevellisi Câzim
4-Künbedli Gençağazâde Hüseyin Avni
6-Hacı Recep Efendizâde Hacı Hafız
7-Mütekaa’id Binbaşı Haydar
8-Kobalzâde Ahmet
9-Dursunbeğzâde Cevad
Oluşturmakta idi. Cemiyet’in
Başkanlığına Hasankaleli Hakkızâde Hacı Fehim Efendi, Katipliğe de Cevad Bey getirildi.
Cemiyet, Ağustos 1919 tarihinde İstanbul'dan ayrılarak, “Şarkî
Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” adı ile bağımsız faaliyete başladı ve Elazığ’da
şubesi açıldı. “Şarkî Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” bütün Türkiye’nin kurtuluş
programını hazırladı ve Erzurum Kongresini topladı.
